Фалькларыст і вучоны Андрэй Беларэцкі ў пошуках цікавых гісторыяў трапляе аднойчы цёмнай снежнай ноччу ў сядзібу Яноўскіх, што раскінулася пасярод глыбокага чорнага лесу. Там ён сустракаецца з Надзеяй Яноўскай – маладой дзяўчынай, апошняй прадстаўніцай свайго роду. Праз адзіноту і замкненасць свайго жыцця маладая дзяўчына падаецца Беларэцкаму непрывабнай, блёклай. На твары яе – безвыходнасць і страх будучыні. Старыя праклёны вяртаюцца, і Надзея, якой няма яшчэ васемнаццаці гадоў, баіцца за сваё жыццё.
Маладая пані разважае не па-дзіцячы. Адна ў збяднелым агромністым маёнтку, яна навучылася жыць па-даросламу, шмат чытаць і думаць. Беларэцкі хутка разумее ў размовах з гаспадыняй сядзібы, што яна не мае нічога агульнага са сваім продкам, які з-за грошай здрадзіў сваёй зямлі і сваім людзям. Надзея – увасабленне найлепшага, што насіла ў сабе беларуская шляхта – сумленнасці, высакароднасці, годнасці. І ёй вельмі цяжка жыць цяпер у асяроддзі, дзе гэтыя якасці больш не шануюцца, а шануецца толькі багацце і нажыва.
Надзея Яноўская хварэе на лунатызм, што робіць яе вобраз яшчэ больш недарэчным, непрыстасаваным да рэальнасці. Яна быццам прывід, ходзіць па пакоях з высокімі столямі і састарэлай мэбляй. Андрэй Беларэцкі закахаецца ў гэтую апошнюю прадстаўніцу знатнага роду, вывезе яе са страшнага маёнтку ў лесе і ажэніцца з ёю.
У драме Янкі Купалы “Раскіданае гняздо” паказваецца абуджэнне нацыянальнай свядомасці беларускага сялянства. Разрабаваныя панамі, яны намагаюцца абараніць сваю маёмасць і захаваць волю і чалавечую годнасць. Вялікі сход у драме паказваецца як магчымасць для простых людзей аб’яднацца і выступіць супраць несправядлівасці. Для Сымона Зябліка, аднаго з цэнтральных вобразаў у драме, вялікі сход – гэта новы шанец у барацьбе. Ён стаміўся хадзіць па судах, ён прагне дзеяння. На магіле бацькі ён дае клятву абараніць разбуранае гняздо. І ён ідзе за Незнаёмым, які заклікае на сход, дзе будзе вырашацца пытанне аб тым, як выгнаць з роднай зямлі страшнага смока-упыра і далей змагацца за сваё вызваленне.
Цікавы ў драме вобраз Незнаёмага, які агітуе сялянаў збірацца на Вялікі Сход. Ён філасофскі і рамантычны. Пісьменнік нават не надае імя герою, паказваючы, што гэты дух можа жыць у кожным з беларусаў. Аптымізм і надзея на лепшую будучыню ўвасабляюцца ў гэтым вобразе. Акрамя таго, Незнаёмы паказвае нам, што ў самай цяжкай сітуацыі чалавек не павінен пакладаць рукі, а дзейнічаць.
Разам з Сымонам на Вялікі сход збіраецца і Зоська – рамантычная дзяўчына, якая таксама марыць пра шчасце. У яе зусім іншае ўяўленне пра жыццё, яна не прагне крыві і помсты, як Сымон. Зоська верыць у людзей, верыць у Бога. Але ж і для яе Вялікі сход выпадае адзіным выбарам, куды накіравацца з раскіданага гнязда.
Такім чынам, Вялікі сход у драме паказваецца сімвалічным месцам, куды кіруюцца беларусы, пазбаўленыя іншай надзеі на вызваленне. З раскіданых гнёздаў, розныя ў сваіх марах і светапоглядах, яны не бачаць іншага шляху, як ісці на заклік. І гэты заклік, магчыма, стане новай надзеяй у іхнім змаганні за шчасце і справядлівасць.