ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ – қазақтың ұлы хандарының бірі Қасым ханның (1511 – 1523 жж.) тікелей бастамасымен көшпелі ортада ежелден орныққан әдеттік құқықтың нормаларының жүйеленіп, кодификацияланған жинағы. Бұл жинақтың «Қасқа жол» деп аталуына қарағанда, ол Қасым ханның хандық жүргізген кезеңде көшпелілердің бір орталыққа бағынған мемлекеттік құрылымының ең маңызды атрибуты, әрі институционалдық механизмдерінің бірі ретінде алғаш жасақталған болуы керек. Қазақтың әдеттік құқығын зертеген және зерттеп жүрген біраз ғалымдар «Қасқа жолдың» негізгі қағидаларын көшпелі қоғамның кейінгі кезеңдерінде қолданыста болған құқықтық нормалар мен принциптерінің негізінде зерделеді. Соның ішінде әйгілі заңгер академик С.З. Зиманов пен қытай зерттеушісі Пожыпиң Бай Суичинді ерекше атауға болады. Егер, С.З. Зимановтың еңбектері «Қасқажолдың» тарихи қисындылығын теориялық негіздеуге арналса, қытай ғалымының зерттеуі нақтылығымен ерекшеленеді. Пожыпиң Бай Суичиннің пікірінше «Қасқа жолдың» құрылымы төмендегідей ережелерден тұрады: 1) мал мүлік заңы. Онда мал, жайылым жер туралы мәселелерді реттеуге байланысты нормалар белгіленген; 2) қылмыстық істер заңында кісі өлтіру, мал тонаушылар сияқты қылмысты жазалаудың нормалары көрсетілген; 3) әскери міндетті өтеу заңында әскери қосын құру және әскери міндет өтеу туралы қағидалар берілген; 4) елшілік заңында елшіліктің негізгі құқықтық парыздары мен міндеттерін белгілейтін нормалар негізделді; 5) азаматтық істер заңында өлім-жітімге байланысты, сондай-ақ, әртүрлі мерекелік шараларды, салттар мен ғұрыптарды атқаруға қатысты құқықтық нормалар берілді.
Өкінішке орай, күні бүгінге дейін аталмыш заңдар жинағының түпнұсқасы да, оны дәйектейтін жазба ескерткіштер де табылмай отыр. Сондықтан, жоғарыда аталған және басқа да зерттеушілердің еңбектерінің болжамдық қана мәні болатындығы түсінікті жайт. Дегенмен, көшпелі ортада ұрпақаралық-этникалық ақпараттың беріліс тәсілінің, осыған байланысты социумде сан алуан функция атқарған ақпараттық өрістің өзіндік ерекшелігіне орай Қасым хан билік жүргізген кезеңде «Қасқа жол» ресми құжатталса да, жазба түрде ұрпақтан ұрпаққа берілмеуі әбден мүмкін. Бірақ, социум үшін айырықша маңызды осы сияқты ұстаным-жолдардың ұрпақтан ұрпаққа берілісін қамтамасыз ететін көшпелі ортада ежелден орныққан айырықша әлеуетті механизм – ол қоғамдық тәжірибе болып табылады. Яғни, әдеттік құқықтың нормаларының, соның ішінде, «қасқа жол» сынды кодификацияланған ережелер жинағының да қолданысын ұдайы қамтамасыз етіп отыратын қоғамдық тәжірибе. Қоғамдық тәжірибенің қордаланып, түлеу үрдісін қамтамасыз ететін, әлбетте, әлеуметтік орта, сол ортадағы институционалдық қажеттілік.
Көшпелі ортаның әдеттік құқық саласындағы сан алуан институционалдық үдерістің ең басты субъектілері – қазақ билері мен олардың тәжірибесі «Қасқа жол» сияқты әдеттік құқықтың қағидаларының қолданысын ұрпақтан ұрпаққа берілісін қамтамасыз еткен негізгі фактор болды. Өйткені, «Қасым ханның қасқа жолының», «Есім ханның ескі жолының», Тәуке ханның «Жетіжарғысының» қоғамдық тәжірибе арқылы ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған негізгі қағидалары қазақ билерінің іс-әрекетінде үнемі негізге алынып отырылды (қ. Есім ханның ескі жолы / Есім хан салған ескі жол; Жеті жарғы). Қазақ төңкерісіне дейінгі әр кезеңдерде «қара қылды қақ жарған» дейтін әйгілі билерден жеткен деректерде олардың бірінші кезекте сүйенгені аталмыш «жолдар» мен Жеті жарғы екендігі жай айтылмаса керек. Бұл жайтты қазақтың әдеттік құқығын зерттеу барысында қазақ билерімен кездескен орыс ғалымдары да дәйектейді. Демек, «Қасқа жол», «Ескі жол» және Жеті жарғының негізгі қағидалары орыс отаршылдығының ыдыратар ықпалына қарамастан қазақ билерінің қоғамдық тәжірибесінде ұдайы қолданыста болды деп айтуға толық негіз бар.
Осы ретте ерекше екшеп айтар бірер жайт – «Қасым ханның қасқа жолының» нормалары, жоғарыда айтылған қоғамдық тәжірибенің ұрпақаралық беріліс функциясына байланысты, кейінгі «Ескі жол» мен «Жеті жарғыға» тұтас енгізілді деп айтуға болады. Мұндай байлам көшпелі қоғамның сан ғасырлық экологиялық негізділігіне, тарихи уақыт пен тарихи кеңістікте өзгермейтін және өзгеруге тиісті емес әлеуметтік-экономикалық табиғатына, мәдени- рухани болмысына байланысты туындайды.
После смерти отца, в 306 году, был провозглашен войском августом, после победы над Максенцием в 312 году в битве у Мульвийского моста и над Лицинием в 323 стал единственным полновластным правителем римского государства, христианство сделал господствующей религией, в 330 году перенёс столицу государства в Византий (Константинополь), организовал новое государственное устройство. Константин почитается некоторыми христианскими церквями как святой в лике равноапостольных (Святой Равноапостольный царь Константин)[1]. В то же время Римско-католическая церковь долго не включала его имя в список своих святых[2][3], но после Брестской унии имя Константина вошло в список святых РКЦ, он почитается в настоящее время как святой в лике равноапостольных, память 21 мая или 3 июня[4] в храмах, использующих восточный обряд[5].
В начале царствования Александра I была проведена коренная перестройка системы образования. Впервые была создана школьная система, распределенная по так называемым учебным округам и замкнутая на университетах. Эта система была подчинена Министерству народного просвещения, созданному в 1802 году. Территория России подразделялась на шесть учебных округов, во главе которых стояли попечители. В Московский учебный округ вошло 10 губерний: Московская, Тульская, Смоленская, Калужская, Рязанская, Владимирская, Костромская, Вологодская, Ярославская и Тверская. Все учебные заведения подразделялись на четыре разряда: 1. Приходские одноклассные училища, которые должны были открываться в городских и сельских приходах – по одному на один-два прихода; 2. Уездные двухклассные училища, которые предусматривалось открыть в каждом уездном городе; 3. Губернские четырехклассные училища или гимназии; 4. Университеты. Новая образовательная система сохраняла принципы бессословности и бесплатности обучения, но устанавливала преемственность между школами разных уровней. В отличие от екатерининской школьной системы, эти три типа школ соответствовали трем последовательным ступеням общего образования (учебный план каждого следующего типа школы не повторял, а продолжал учебный план предыдущего). В приходских школах был установлен один год обучения, в уездных училищах — два года, в гимназиях — четыре года, а затем — университет. Приходские школы учили учеников Закону Божию, чтению, письму, началам арифметики. В уездном училище продолжалось изучение Закона Божия и арифметики с геометрией, изучались также грамматика, география, история, начала физики, естественной истории и технологии. В губернских училищах изучался предмет, который ныне называется граждановедением или обществоведением, а также логика, психология, этика, эстетика, естественное и народное право, политическая экономия, физико-математические и естественнонаучные предметы, коммерция и технология. Сельские приходские училища финансировались помещиками, уездные училища и гимназии - из государственного бюджета. Кроме того, были духовные училища и семинарии, подведомственные Священному Синоду, училища, подчиненные ведомству учреждений императрицы Марии (благотворительные) и военному министерству. Особую категорию составляли элитные учебные заведения - Царскосельский и другие лицеи и благородные пансионы. Императорский Царскосельский Лицей был создан в 1811 году для образования и воспитания юношества, предназначенного к "важнейшим частям службы Государственной". Идея создания Лицея принадлежала видному государственному деятелю М.М. Сперанскому и была связана с планами преобразования России императором Александром I. А.С. Пушкин окончил Царскосельский (Александровский) лицей в 1817 году. 18 октября 2011 года был отмечен 200 – летний Юбилей со дня основания Царскосельского лицея. Одновременно с открытием гимназий, правительство приняло ряд законов, ставивших целью повысить престиж образования. В 1903 году было объявлено, что через пять лет после открытия губернских гимназий лица без образования не будут приниматься на должности, требующие специальных знаний. Правительство выполнило эту угрозу, обнародовав в 1809 году знаменитый указ о введении экзаменов на чин, по которому уже не выслуга лет, а образование открывало путь к получению высших должностей и к получению потомственного дворянства. В результате успех служебной карьеры был поставлен в прямую зависимость от уровня образования. 8 декабря 1809 года московское образование украсила театральная школа, будущее Щепкинское училище. А в 1824 году список образовательных учреждений пополнил Кадетский корпус, насчитывающий более 500 воспитанников и являвшийся одним из крупнейших образовательных учреждений России. В начале XIX века в Москве был осуществлен проект «Института благородных девиц» - среднего образовательного учреждения для девочек-дворянок, только не привилегированных, как в Петербурге, а, наоборот, малоимущих. Для них был открыт Екатерининский институт, названный так в честь дочери Павла I . Для девочек, происходящих из семей разночинцев, был открыт Александровский институт. Для девочек – сирот при Воспитательном доме на базе «французских классов» открылся Николаевский сиротский институт для подготовки гувернанток, а также Повивальный институт – среднее специальное медицинское учреждение для подготовки акушерок. В 1825 году графом С.Г. Строгановым была открыта в Москве «бесплатная школа рисования применительно к искусствам и ремеслам». Школа ставила перед собой задачу развития творческих потенциалов детей. Были открыты новые университеты - Казанский и Харьковский. Устав Московского университета, принятый в 1804 г. и ставший образцом для других университетских уставов, предусматривал внутреннюю автономию, выборность ректора, конкурсное избрание профессоров, особые права советов факультетов (факультетских собраний) в формировании учебных планов.
ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫ – қазақтың ұлы хандарының бірі Қасым ханның (1511 – 1523 жж.) тікелей бастамасымен көшпелі ортада ежелден орныққан әдеттік құқықтың нормаларының жүйеленіп, кодификацияланған жинағы. Бұл жинақтың «Қасқа жол» деп аталуына қарағанда, ол Қасым ханның хандық жүргізген кезеңде көшпелілердің бір орталыққа бағынған мемлекеттік құрылымының ең маңызды атрибуты, әрі институционалдық механизмдерінің бірі ретінде алғаш жасақталған болуы керек. Қазақтың әдеттік құқығын зертеген және зерттеп жүрген біраз ғалымдар «Қасқа жолдың» негізгі қағидаларын көшпелі қоғамның кейінгі кезеңдерінде қолданыста болған құқықтық нормалар мен принциптерінің негізінде зерделеді. Соның ішінде әйгілі заңгер академик С.З. Зиманов пен қытай зерттеушісі Пожыпиң Бай Суичинді ерекше атауға болады. Егер, С.З. Зимановтың еңбектері «Қасқажолдың» тарихи қисындылығын теориялық негіздеуге арналса, қытай ғалымының зерттеуі нақтылығымен ерекшеленеді. Пожыпиң Бай Суичиннің пікірінше «Қасқа жолдың» құрылымы төмендегідей ережелерден тұрады: 1) мал мүлік заңы. Онда мал, жайылым жер туралы мәселелерді реттеуге байланысты нормалар белгіленген; 2) қылмыстық істер заңында кісі өлтіру, мал тонаушылар сияқты қылмысты жазалаудың нормалары көрсетілген; 3) әскери міндетті өтеу заңында әскери қосын құру және әскери міндет өтеу туралы қағидалар берілген; 4) елшілік заңында елшіліктің негізгі құқықтық парыздары мен міндеттерін белгілейтін нормалар негізделді; 5) азаматтық істер заңында өлім-жітімге байланысты, сондай-ақ, әртүрлі мерекелік шараларды, салттар мен ғұрыптарды атқаруға қатысты құқықтық нормалар берілді.
Өкінішке орай, күні бүгінге дейін аталмыш заңдар жинағының түпнұсқасы да, оны дәйектейтін жазба ескерткіштер де табылмай отыр. Сондықтан, жоғарыда аталған және басқа да зерттеушілердің еңбектерінің болжамдық қана мәні болатындығы түсінікті жайт. Дегенмен, көшпелі ортада ұрпақаралық-этникалық ақпараттың беріліс тәсілінің, осыған байланысты социумде сан алуан функция атқарған ақпараттық өрістің өзіндік ерекшелігіне орай Қасым хан билік жүргізген кезеңде «Қасқа жол» ресми құжатталса да, жазба түрде ұрпақтан ұрпаққа берілмеуі әбден мүмкін. Бірақ, социум үшін айырықша маңызды осы сияқты ұстаным-жолдардың ұрпақтан ұрпаққа берілісін қамтамасыз ететін көшпелі ортада ежелден орныққан айырықша әлеуетті механизм – ол қоғамдық тәжірибе болып табылады. Яғни, әдеттік құқықтың нормаларының, соның ішінде, «қасқа жол» сынды кодификацияланған ережелер жинағының да қолданысын ұдайы қамтамасыз етіп отыратын қоғамдық тәжірибе. Қоғамдық тәжірибенің қордаланып, түлеу үрдісін қамтамасыз ететін, әлбетте, әлеуметтік орта, сол ортадағы институционалдық қажеттілік.
Көшпелі ортаның әдеттік құқық саласындағы сан алуан институционалдық үдерістің ең басты субъектілері – қазақ билері мен олардың тәжірибесі «Қасқа жол» сияқты әдеттік құқықтың қағидаларының қолданысын ұрпақтан ұрпаққа берілісін қамтамасыз еткен негізгі фактор болды. Өйткені, «Қасым ханның қасқа жолының», «Есім ханның ескі жолының», Тәуке ханның «Жетіжарғысының» қоғамдық тәжірибе арқылы ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған негізгі қағидалары қазақ билерінің іс-әрекетінде үнемі негізге алынып отырылды (қ. Есім ханның ескі жолы / Есім хан салған ескі жол; Жеті жарғы). Қазақ төңкерісіне дейінгі әр кезеңдерде «қара қылды қақ жарған» дейтін әйгілі билерден жеткен деректерде олардың бірінші кезекте сүйенгені аталмыш «жолдар» мен Жеті жарғы екендігі жай айтылмаса керек. Бұл жайтты қазақтың әдеттік құқығын зерттеу барысында қазақ билерімен кездескен орыс ғалымдары да дәйектейді. Демек, «Қасқа жол», «Ескі жол» және Жеті жарғының негізгі қағидалары орыс отаршылдығының ыдыратар ықпалына қарамастан қазақ билерінің қоғамдық тәжірибесінде ұдайы қолданыста болды деп айтуға толық негіз бар.
Осы ретте ерекше екшеп айтар бірер жайт – «Қасым ханның қасқа жолының» нормалары, жоғарыда айтылған қоғамдық тәжірибенің ұрпақаралық беріліс функциясына байланысты, кейінгі «Ескі жол» мен «Жеті жарғыға» тұтас енгізілді деп айтуға болады. Мұндай байлам көшпелі қоғамның сан ғасырлық экологиялық негізділігіне, тарихи уақыт пен тарихи кеңістікте өзгермейтін және өзгеруге тиісті емес әлеуметтік-экономикалық табиғатына, мәдени- рухани болмысына байланысты туындайды.