Қазақ тілі мен әдебиеті пәні 8 «г» сынып
Күні: 22.04.2020ж.
Сабақтың тақырыбы: Суырыпсалмалылық табиғаттан.
Мақсаты:
8.4.1.1 мәтіндердің жанрлық және стильдік ерекшелігін сақтап, пікір жазу.
Сабақтың тақырыбы: Суырыпсалмалылық табиғаттан.
Суырыпсалмалық - белгілі бір тақырыпқа колма-қол өлең шығарушылық өнер. Суырыпсалмалық дәстүрін ұстану бізде айтыс өлеңдеріне байланысты туып өркен жайған. Ақын болып танылу айтыспен егіз, екеуі қатар дамыған, бірінсіз бірі жоқ. Бұл халқымыздың тұрақты ба мектебі жоқ көшпелі өміріне сәйкес орнығып қалыптасқан. Қалыпты театры болмаған елде Суырыпсалмалық айтыс ақындарының бас қосып, шаршы топ алдында сөз бәсекесіне, өлең жарысына түсуі көпшіліктің театр іспеттес көңіл көтерер сауығына, тамашасына айналған. Мұның небір тамаша үлгілері: тапқырлық пен аталы сөздің кисыны мол керкемдіктің ғажайып түрлері осы Суырыпсалмалық өлеңдерден ұшырасады. Суырыпсалмалық өнердің биік шыңы айтыс қарақалпақ, қырғыз елдерінде де сақталган, алайда бұл өнер бізде өзінің шыркау шегіне жеткен. Бұған дәлел ретінде "Біржан мен Сара", "Әсет пен Ырысжан", "Молда Мцса мен Манат қыз", т.б. айтыстарын айта аламыз. Бұларда халықтық этикасы мен эстетикалық талап талғамдары да кең көрініс тапқан.
1 – тапсырма. Мәтінді түсініп оқы. Жанр, стилін анықта.
2- тапсырма. Сен айтыскер ақын болсаң, қандай мәселелерді көтерер едің? Өз ойыңызды жазыңыз!
Есімдік және оның мағыналық түрлері.
Есімдіктер - заттың атын, сынын, санын,олардың аттарын білдірмейтін, бірақ солардың (зат есім, сын есім, сан есімдердің) орнына жұмсалатын сөз табы. Есімідіктер белгілі бір түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді. Есімдіктердің нақтылы мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлемге немесе жалпы сөйлеу аңғарына қарай айқындалады.
Мағыналарына қарай есімдіктер мынадай топтарға бөлінеді:
1. жіктеу есімдіктер;
2. сілтеу есімдіктер;
3. сұрау есімдіктер;
4. өздік есімдіктер;
5. белгісіздік есімдіктер;
6. болымсыздық есімдіктер;
7. жалпылау есімдіктері;
Жіктеу есімдіктері
Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар деген сөздер жатады.
Жіктеу есімдіктері үнемі жақтық ұғыммен байланысты келеді. Сол себептен олар ылғи адаммен байланысты, демек, сөйлеуші, тыңдаушы және бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты қолданылады.
Сілтеу есімдіктері
Сілтеу есімдіктеріне бұл, осы, сол, анау, мынау, сонау, осынау, ана, мына, сона, әні, міне деген сөздер жатады. Бұл есімдіктер негізінен алғанда, сілтеу, көрсету, нұсқау сияқты ишараттарды білдіріп, қай? қайсы? деген сұрауларға жауап беретін аттрибутивтік сөздер.
Сұрау есімдіктері
Сұрау есімдіктері мыналар: кім? не? неше? қай? қандай? қанша? қалай? қашан?
Бұлардан басқа да бірнеше сұрау есімдіктері бар, бірақ олар - белгілі жолдармен жоғарыда көрсетілген негізгі сұрау есімдіктерінен жасалған есімдіктер.
Өздік есімдік
Қазақ тілінде өздік есімдікке жалғыз ғана өз сөзі жатады. Бұл есімдік көбінесе өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріңіз деген сияқты оңаша және ортақ тәуелдеулі түрде қолданылады.
Белгісіздік есімдіктері
Белгісіздік есімдіктер деп мағыналары жағынан заттар мен құбылыстарды нақтылы түрде білдірмей, белгісіз мәнде айтылатын сөздерді айтамыз.
Белгісіздік есімдіктердің жасалауына бір, әр, әлде деген үш сөз ұйытқы болып қызмет атқарады, белгісіздік есімдіктер осы сөздердің кейбір басқа есімдіктермен бірігуі арқылы жасалады. Мысалы:
1. Біреу, кейбіреу, кейбір, қайсыбір, әрбір, бірнеше, бірдеме.
2. Әркім, әрне, әрқайсы, әрқалай. әрине
1. Әлдекім, әлдене, әлдеқайдан, әлденеше, әлдеқалай, әлдеқашан (алдақашан).
Болымсыздық есімдіктері
Болымсыздық есімдіктер негізінде еш деген сөзбен кейбір есімдіктердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы: еш, ешкім, ешбір, ештеме, дәнеңе, ешқашан, ешқандай, ешқайсы. Болымсыздық сөйлемде болымсыздық мағына білдіретін емес, жоқ деген сөздермен және етістіктің болымсыз түрімен байланысты қолданылады (ешкім айтқан емес; ешкім айтқан жоқ; ешкім айтпады т. б.).
Жалпылау есімдіктері
Жалпылау есімдіктері деп мағына жағынан кем дегенде екі я онан көп заттар мен құбылыстарды жинақтай атау үшін қолданылатын сөздерді айтамыз.
Жалпылау есімдіктеріне бәрі, барлық, барша, бар (бар адам), күллі, бүкіл, түгел деген сөздер ғана жатады.
Берілген есімдіктерді мағынасына қарай ажырату:
Біз-жіктеу,мынау-сілтеу,қайда-сұрау,біреубелгісіздік,өзіңіз-өздік,ешкім-болымсыздық,барлық-жалпылау есімдігі.