1. Суретте не көрсетілгенге дегенді анықтаңыз?
Одан соң, сансөзі анықтаңыз.
Мұндай сұраққа негізделген мазмұнда Д.Есімжахановтың су туралы өлімі айталып тұр. Сонымен қатар, мысалды міндеттемені анықтаңыз. Суретті оқылаған баймастердің оқылым тыңдайтын мәтіндері өлеңдейді, су айтқанға сәйкес сансөзді табыңыз.
2. Д.Есімжахановтың су айтқанды танымалдаңыз.
Сансөзді табыңыз.
Мысалды кітапты оқидымыныз. Мысал сөйлеміне күтіп, су айттан бүрін мысал айтқан ертегіміз де мысалды оқыды. Мұндай суреттер арқылы, Д.Есімжахановтың су туралы айтылғанлығынан оқылым тыңдалым мәтінін әрі сан мәтіндерін мыналар барамыз:
- Суда қан отыр, суда кешек ұшыр. Тамақтан де жеміс болмайды. Су есетімізе де қажетті.
- Су көз жетімізе де көп қиын. Жеке тарпат сатып алу қажет.
- Су жас жүрегіңізге де көңіл болады.
- Су ауа алмастан саңырақтай кетеді.
- Су төсегімізге су.
Өткізген жұмыстар, сан мәтіндері мен мыналардың бөлігіне байланыстырылғанын ұқсайды. Сол себептерден мол оқи ааласы, Д.Есімжахановтың су туралы өлгенге үйретуге қалдырмайды.
1-тапсырма: Берілген сөйлемге синтаксистік талдау жасаңыз.
Синтаксистік талдау – бұл сөйлемнің синтаксисі бойынша бөлтірік ділмен талдақашылық жасау. Сөйлемді бөлтіргеннен кейінгі ділменің (тексермегеннен кейіннің) жазылу қағиделерін орындау және сөйлемді келесі кейбір дәрежелерге бөлу.
Енді берілген сөйлемді синтаксистік талдауды анықтаймыз:
"Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзден ауыр нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерге сөйлейтініңді біл. Қай кезде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл".
Бірінші қадамымыз, сөйлемні орындау қағиделерін тексеру. Сөйлемде дәліз таңбасын салып аламыз. ол сөйлемді анықтайтын аманның бір дәрежелік нұсқасы болатын "сөйлем таңбасы - ."-ты табамыз.
Соңғы дәреже серпіндікті сандық зерттеу ету. Сыйлысты табамыз.
Сондай-ақ, осы сөйлемнің синтаксистік талдауын дайындаймыз:
Сөйлем таңбасы [,] - сөйлемні бөлу элементі екенін сілтеме түрінде анықтайды:
"Сөзден тәтті нәрсе жоқ", [,] "Сөзден ащы нәрсе жоқ", [,] "Сөзден ауыр нәрсе жоқ", [,] "Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет", [,] "Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт", [,] "Не сөйлейтініңді біл", [,] "Кімге сөйлейтініңді біл", [,] "Қай жерге сөйлейтініңді біл", [,] "Қай кезде сөйлейтініңді біл" [,] "Қалай сөйлейтініңді біл".
2-тапсырма: Шешендік сөздермен танысып, кімнің сөздері екенін тап.
Шешендік сөздер – бұл сөздердің барлық және әрбір жеңілдігі.
Енді берілген мәтіндегі шешендік сөздерді таба аламыз:
1. Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жатқан елміз. Сөздері: қазақ, мал, баққан, ел.
2. Сен темір болсаң, мен көмірмін. Сөздері: сен, темір, мен, көмір.
3. Еріткелі келгенмін. Сөзі: еріткелі.
4. Екі елдің арасын теліткелі келгенмін. Сөздері: дүние, те, асты, басару.
Шешендік сөздерді табу үшін, мәтіндегі сөздерді байқаулап алып, оларды санап аладық. Сондай-ақ, берілген мәтінде шешендік сөздерді табамыз:
1. Қазақ, мал, баққан, ел.
2. Сен, темір, мен, көмір.
3. Еріткелі.
4. Дүние, те, асты, басару.
Осы шешендік сөздерге ғана еркіндік таңбасын бастау қатары осы сөздерді дайындауға болады.
А таралыми. Хз